Kilka lat temu Polityka wydała zbiór najważniejszych mów w historii. Oczywiście był tam Winston Churchill, noblista literacki. I chyba słusznie (wbrew krytykom), bo w kontekście nowożytnych mów politycznych, to był arcymistrz. (Nawet jeśli Nobla dostał za wspomnienia, a nie za same mowy.)
Teraz nam brytyjska MaBeNa zaoferowała ekranizację kilku z tych mów, z próbą zarysowania dla nich mrocznego tła.
Stary dowcip mówi, że pisać o muzyce, to jak tańczyć o architekturze, czy jakoś podobnie. Mowa polityczna jest innym gatunkiem sztuki, niż film i jednego na drugie przełożyć się nie da.
Bo jak tu oglądać film o Churchillu skoro już się wie, że jego polityka nie była kolejnym jego szaleństwem, ale przeciwnie, umocniła słuszny i prowadzący do zwycięstwa upór? Jak tu oglądać w wygodnym fotelu i wczuć się w ludzką niepewność?
Ale właśnie, MaBeNa. Podśmiechiwaliśmy się z ministra Glińskiego, ale coś w tym jest. Skoro Brytyjczycy mają? Bo zauważmy, jak wygląda świat filmu: dzielni brytyjscy żołnierze, dzielny Churchill, dzielna żona Churchilla, dzielne brytyjskie społeczeństwo i tchórzliwi politycy konserwatywni*, zagubieni Francuzi. Niemcy gdzieś hen, hen, to zrzucający bomby z Heinkla, to transmitujący Austriaka-Hitlera. (Należy tu jednak tej brytyjskiej MaBeNie przyznać, że choć fałszuje historię ku chwale narodu, to przynajmniej nie antagonizuje, nie szerzy żadnej nienawiści.)
Napisy mówią, że Brytyjczyków pod Dunkierką uratowała ochotnicza flota (a z filmu dowiadujemy się, że stała za nią determinacja Churchilla) — i to stanowi kwintesencję owej MaBeNy. Bo przecież tam bili się też Francuzi (a francuska marynarka miała spory udział w ewakuacji; polska zresztą też brała w niej udział), zaś zdecydowaną większość żołnierzy ewakuowano z portu, czyli za pomocą poważnej, „dużej” floty (wojennej i transportowców), a nie małych łodzi.
Tymczasem w filmie, to Churchill, zwykli Brytyjczycy i poświęcający się brytyjscy żołnierze (choć nie bardzo wierzący w to, czemu się poświęcają) „zrobili” Dunkierkę*.
To wszystko służy jednemu — pokazaniu pewnego osamotnienia Churchilla, który tylko w brytyjskim ludzie, ewentualnie żonie i jeszcze bardziej ewentualnie królu, znajduje oparcie do przeciwstawienia się Hitlerowi… Bo oni dobrzy i wspaniali, a reszta zasługująca na zapomnienie…
***
Dobrą rzeczą w filmie jest próba pokazania nie tylko pomnikowego Churchilla. Zresztą należą się brawa dla Gary’ego Oldmana i jego charakteryzacji (David Malinowski & co.); plusy można zanotować za pokazanie żony, Clementine. Z drugiej strony, film uderzał schematami już znanymi, choćby z „Królowej” (serialu), w której identycznie pokazano Churchilla — przez pryzmat cygar, alkoholu, dyktowania w łóżku czy kąpieli; a wszystko to widz w obu filmach ogląda okiem początkującej sekretarki**. To niby pięknie, że można zobaczyć innego Churchilla, próbować dopowiedzieć coś więcej o tej osobowości, zerknąć za fasadę twardego polityka z cygarem w ustach; ale może zamiast już rozpoznanych przez filmowców dziwactw uderzyć w coś innego? Bo Churchill na przykład lubił malować obrazy***, a takiej działalności do dziadkowatego i od rana podchmielonego Churchilla (z „Czasu mroku”****) nie potrafię sobie dokleić.
Zresztą szerzej: o ile film był dobrze zagrany i miał pewne plusy w tej „teatralnej” warstwie, to raził nie tylko uproszczeniem (dobry Churchill, zła reszta elit*****), ale też nawrotami schematów, powtarzanych aż do znudzenia.
***
Któryś z polskich filmowców twierdził, że aby zdobyć publiczność należy kręcić filmy dla niedorozwiniętych intelektualnie czternastolatków. Szczęśliwie, okazało się to w jego przypadku przepustką do filmowego zapomnienia; niemniej mam wrażenie, że coś takiego w filmowach jest. Może dorozwiniętych intelektualnie i może szesnastolatków, ale jednak wciąż nie dla osób dorosłych. Bo widz „Czasu mroku” nie powinien znać historii zbyt dobrze, nie powinien być zbyt dociekliwy. Może nawet więcej: nie powinien za dużo wiedzieć o Churchillu, bo właśnie potrawa serwowana przez filmowców jest w tym przypadku dobra, tylko pod warunkiem świeżości. Nawet jeśli ma tak zdrowe i odżywcze składniki, jak Gary Oldman i Kristin Scott Thomas.
——
*) Nawet nie wchodzę w „zagadkę Dunkierki”, czyli dyskusję o tym, dlaczego niemiecki nacisk zelżał, dając czas na ewakuację. Nie wchodzę też w to, co bodaj przyznawał prywatnie już sam Churchill, że Dunkierka militarnie była klęską, gdyż utracono cały sprzęt i Wielkiej Brytanii nadal nie miał kto bronić*****. Ale, jednak bardzo liczyli się ludzi i ich doświadczenie. I to pewien symbol.
**) Tu możliwy też przeskok do „Upadku”, gdzie mamy dość podobne spoglądanie na świat wodza oczami sekretarki, zresztą fizycznie podobnej…
***) Swoją drogą, szkoda że nikt nie poszedł tym tropem: Hitler, dobry rysownik, ale właśnie grafik, operujący czarną kreską; i Churchill, zafascynowany w obrazach barwami.
****) Dosłownie „Najczarniejsza godzina”, co chyba jest lepszym tłumaczeniem.
*****) Sam Churchill pisząc wspomnienia, bardzo ciepło się wyraża o Neville’u Chamberlainie. Że historia oceniła go niesłusznie. Że to bardzo twardy człowiek, który wiele poświęcił dla kraju, i który nie pozwoliłby już Hitlerowi na nic więcej.
******) Choć znałem historię, to miałem ochotę podpowiadać od czasu do czasu Churchillowi: „Powiedz im, że masz doświadczenia z Gallipoli, że inwazja to wcale nie jest taka prosta sprawa”; albo „bruździ ci Halifax — zmień go!” Ale zrobić nie można…
